อุสา-บารส เป็นวรรณกรรมพื้นบ้านของชาวอำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี เนื้อเรื่องเริ่มจากพระยากงพานเจ้าเมืองพาน นำนางอุสาผู้เป็นธิดาไปฝากไว้กับฤาษีให้ร่ำเรียนวิชา โดยสร้างหอคอยให้อยู่เพียงลำพัง นางอุสาอธิษฐานว่าใครเก็บดอกไม้ที่นางร้อยเป็นรูปหงส์และเขียนข้อความลอยน้ำไปได้ก็จะเป็นคู่ครอง ท้าวบารสเมืองพะโคเก็บได้ จึงขี่ม้าออกตามหานางอุสาจนพบและอยู่กับนางอุสา พระยากงพานโกรธจึงเกิดการสู้รบกัน ท้าบารสได้สังหารพระยากงพานตาย นางอุสาเสียใจมาก และเมื่อตามท้าวบารสกลับเมืองพะโคก็ถูกพระมเหสีทั้ง 10 กลั่นแกล้ง ออกอุบายให้ท้าวบารสไปสะเดาะเคราะห์ในป่านาน 1 ปี นางอุสาจึงกลับไปที่หอนางอุสาล้มป่วยและตรอมใจตาย ท้าวบารสทราบข่าวอาการป่วยรีบมาหา เห็นนางอุสาตายไปจึงตรอมใจตายตามไป ตำนานรักอุสา-บารสแต่งขึ้นโดยเชื่อมโยงจินตนาการเกี่ยวกับกองหินทรายรูปร่างแปลกตาในอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท ก้อนหินและกองหินรูปร่างแปลกนี้มีชื่อเรียกต่างๆ เช่นหอนางอุสา คอกม้าท้าวบารส หีบศพนางอุสา หีบศพท้าวบารส บ่อน้ำนางอุสา กี่นางอุสา วัดพ่อตา และวัดลูกเขย นอกจากนี้ยังมีภาพเขียนสมัยก่อนประวัติศาสตร์บนผนังหินแทบทุกแห่งในบริเวณนั้น