ตั้งแต่สมัยแรกเริ่มประวัติศาสตร์ของภาคใต้มีการกล่าวถึงชุมชนโบราณไว้2 นัยคือ ชุมชนโบราณบนคาบสมุทรสทิงพระ กับ ชุมชนโบราณสทิงพระ ในตอนนี้มารู้จักนัยแรกคือชุมชนโบราณบนคาบสมุทรสทิงพระในนัยนี้ได้รวมชุมชนทั้งหมดที่อยู่บนคาบสมุทรสทิงพระซึ่งเป็นจุดเริ่มต้นประวัติของสงขลา พบหลักฐานที่ค่อนข้างจะชัดเจนในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12แล้วมารุ่งเรืองมากๆในศตวรรษที่ 18-19ชุมชนที่พบก็มี 6ชุมชนด้วยกันเริ่มตั้งแต่บ้านท่าบอน ตำบาลท่าบอน อำเภอระโนด เรื่อยมาจนถึงบ้านหัวเขา อำเภอเมืองในปัจจุบัน ชุมชนทั้ง 6ซึ่งพบอยู่ตามแนวคลองของสงขลา มีรายละเอียดดังนี้

1. ชุมชนอู่ตะเภา-ระโนด:ชุมชนนี้อยู่ตามแนวคลองอู่ตะเภาและคลองระโนด ปัจจุบันคือตำบลท่าบอน และตำบลปากแตระ ในอำเภอระโนด ดังนั้นเราจะพบแหล่งโบราณคดีสำคัญที่

- แหล่งโบราณคดีท่าบอนบ้านท่าบอน ตำบลท่าบอนตั้งอยู่บนเส้นทรายริ้วนอกสุดติดทะเลอ่าวไทย และมีคลองปากแตระเป็นเส้นทางน้ำ

- แหล่งโบราณคดีบ้านโคกทองหมู่ที่ ๕ ตำบลระโนดตั้งอยู่บนเส้นทรายย่อย แนวกลางคาบสมุทร มีคลองระโนดเป็นเส้นทางน้ำ

- แหล่งโบราณคดีบ้านมะขามเฒ่าตำบลระโนด ตั้งอยู่บนเส้นทรายแนวขวางกลาง คาบสมุทรบริเวณบรรจบกันของคลองระโนดคลองปากแตระและคลองอู่ตะเภา

2. ชุมชนโบราณพังยาง: เป็นชุมชนโบราณในเขตตำบลพังยาง อำเภอระโนด บริเวณลุ่มน้ำคลองพังยาง คลองโภคา และคลองบ้านโพธิ์ ประกอบด้วยแหล่งโบราณคดีสำคัญได้แก่

- แหล่งโบราณคดีวัดขุนช้าง-บ้านสามี ตำบลพังยาง อำเภอระโนด มีพัง ขุนช้าง สระบ้านสามี และคลองบ้านโพธิ์เป็นเส้นทางน้ำ

-แหล่งโบราณคดีเมืองพังยาง บ้านพังยาง ตำบลพังยาง อำเภอระโนด มีคลองพังยางเป็นทางน้ำ

3. ชุมชนโบราณบ้านสีหยัง-เจดีย์งาม: เป็นชุมชนในเขตตำบลบ่อตรุ อำเภอระโนด มีคลองเจดีย์งามเป็นเส้นทางน้ำสำคัญ ปัจจุบันพบสถูปอิฐโบราณและคูน้ำคันดินรอบบริเวณวัดสีหยัง ประกอบด้วยแหล่งโบราณคดีสำคัญได้แก่

- แหล่งโบราณคดีบ้านเจดีย์งาม ตำบลบ่อตรุ อำเภอระโนด

- แหล่งโบราณคดีเมืองโบราณคดีเมืองสีหยัง ตำบลบ่อตรุ อำเภอระโนด

4. ชุมชนโบราณเขาคูหา–เขาพะโคะ- ชะแม:เป็นชุมชนโบราณในเขตตำบลชุมพลและตำบลดีหลวง อำเภอสทิงพระ ชุมชนนี้มีสระน้ำขนาดใหญ่สันนิษฐานว่าอาจจะเป็นศูนย์กลางในพิธีกรรมทางศาสนาพราหมณ์ ซึ่งพบแหล่งโบราณคดีที่สำคัญ ๆ ได้แก่

- แหล่งโบราณคดีเขาคูหา หมู่ ๕ บ้านเขาคูหา ตำบลชุมพล อำเภอสทิงพระ มีพังพระเป็นแหล่งน้ำ

- แหล่งโบราณคดีเขาพะโคะ หมู่ ๖ บ้านเขาพะโคะ ตำบล ชุมพล อำเภอสทิง มีพังพระเป็นแหล่งน้ำ

- แหล่งโบราณคดีชะแม บ้านชะแม ตำบลดีหลวง อำเภอสทิงพระ

- แหล่งโบราณคดียางคอกควาย บ้านวัดกระ หมู่ ๒ ตำบลชุมพล อำเภอสทิงพระ ใกล้ทะเลอ่าวไทย ใกล้พังเวร พังค่าย และพังพระ

5. ชุมชนโบราณสทิงพระ: เป็นชุมชนโบราณในเขตตำบลกระดังงา ตำบลจะทิ้งพระ ตำบลบ่อดาน ตำบลบ่อแดง ตำบลคูขุด อำเภอสทิงพระประกอบด้วยแหล่งโบราณคดีสำคัญๆ ได้แก่

- แหล่งโบราณคดีบ้านวัดกลาง ตำบลกระดังงา อำเภอสทิงพระ

- แหล่งโบราณคดีเมืองโบราณสทิงพระ หมู่ ๕ บ้านจะทิ้งพระ อำเภอสทิงพระ

- แหล่งโบราณคดีบ้านโคกเนินและพังรอบเมืองโบราณสทิงพระ บ้านจะทิ้งพระ บ้านพัง แขกชี บ้านพังเภา (ในไร่ ) ตำบลจะทิ้งพระ อำเภอสทิงพระ

- แหล่งโบราณคดีเมืองโบราณศรีมงคล หมู่ ๒ บ้านศรีไชย ตำบลคูขุด อำเภอสทิงพระ

- แหล่งโบราณคดีวัดพระสิงห์หรือวัดสิง (ร้าง) หมู่ ๕ ตำบลบ่อดาน อำเภอสทิงพระ

- แหล่งโบราณคดีวัดพังขี้เหล็ก (ร้าง) บ้านพังขี้เหล็ก

6. ชุมชนโบราณปะโอ: เป็นชุมชนโบราณในเขตตำบลม่วงงาม ตำบลรำแดง (ลำแดง) ตำบลวัดขนุน ตำบลหัวเขา ในเขตอำเภอเมืองสงขลา เรายังพบซากเครื่องปั่นดินเผาแบบกุณฑี ชุมชนแถบนี้มีแนวสันทรายที่มีสระน้ำขนาดใหญ่จำนวนมาก บริเวณนี้จึงเหมาะเป็นท่าจอดเรือในยุคแรกของทะเลสาบ ก่อนที่จะมีการขุดคลองเชื่อมทะเลสาบกับทะเลภายนอก โดยที่ชุมชนปะโอประกอบด้วยแหล่งโบราณคดีสำคัญๆได้แก่

- แหล่งโบราณคดีเตาเผาบริเวณริมคลองโอ ในเขตตำบลม่วงงาม และตำบลวัดขนุน อำเภอเมืองสงขลา

- แหล่งโบราณคดีบ้านหนองหอย ตำบลวัดขนุน อำเภอเมืองสงขลา

- แหล่งโบราณคดีวัดขนุน บ้านขนุน ตำบลวัดขนุน อำเภอเมืองสงขลา

- แหล่งโบราณคดีบ้านลำแดง ตำบลลำแดง อำเภอเมืองสงขลา

- แหล่งโบราณคดีบ้านหัวเขา (ใกล้โรงเรียนปอเนาะซอลาฮุดดีน) ตำบลหัวเขา อำเภอเมืองสงขลา

พบว่าชุมชนโบราณยุคแรกเริ่มประวัติศาสตร์สงขลาจะอยู่ทางด้านเหนือของจังหวัดยาวเรื่อยลงมาถึงบริเวณตำบลหัวเขา อำเภอเมืองสงขลา การพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของเมืองสงขลาจะนำเสนอในตอนต่อไป