ลอยกระทง อาจจะยังไม่มีหลักฐานยืนยันว่าลอยกระทงเริ่มเมื่อไหร่ แต่เมื่อ ๓,๐๐๐ ปี มาแล้ว ก่อนรับศาสนาพุทธ –พราหมณ์จากอินเดีย กลุ่มชนบริเวณสุวรรณภูมิ พิธีกรรมเกี่ยวกับ “ผี”
เมื่อ ๒,๐๐๐ปี มาแล้ว ราชสำนักในสุวรรณภูมิได้รับพิธีกรรมเกี่ยวกับ “ผี”เพื่อขอขมาน้ำและดินให้เข้ากับศาสนาใหม่ จึงทำให้ความหมายเดิมเปลี่ยนไป กลายเป็นลอยกระทงเพื่อบูชาพระพุทธเจ้าและเทวดา โดยมีหลักฐานพยานเก่าแก่ที่สุด คือ รูปสลักพิธีกรรมทางน้ำคล้ายลอยกระทงที่ปราสาทหินบายนในนครทม เอกสารของลาลูแบร์ ที่บันทึกพิธีกรรมของชาวบ้านในกรุงศรีอยุธยาสมัยสมเด็จพระนารายณ์
ต่อมารัชกาลที่ ๓ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ได้โปรดฟื้นฟูประเพณีพิธีกรรมที่สำคัญเพื่อความอุดมสมบูรณ์ จึงมีพระราชนิพนธ์หนังสือ ตำราท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือนางนพมาส โดยสมมติให้ฉากของเรื่องเกิดขึ้นในยุคพระร่วงเจ้า แห่งกรุงสุโขทัย เป็นเหตุให้เกิดกระทงทำด้วยใบตองแล้วนิยมใช้สืบมามาจนถึงปัจจุบัน ประเพณีลอยกระทงจะลอยกระทงในช่วงน้ำขึ้นสูงสุด คือ วันเพ็ญขึ้น ๑๕ ค่ำ กลางเดือนสิบสอง
กระทงของภาคกลางมี ๒ ประเภทด้วยกัน คือ
กระทงแบบพุทธ
เป็นกระทงที่ประดิษฐ์ด้วยวัสดุธรรมชาติ เช่น ใบตอง ใบกระบือ ก้านพลับพลึง ใบโกศล หรือวัสดุธรรมชาติที่หาได้ตามท้องถิ่นและประดับด้วยดอกไม้สดต่างๆภายในกระทงจะตั้งพุ่มทองน้อย ถ้ากระทงใหญ่จะใช้ ๓ พุ่ม กระทงเล็กใช้พุ่มเดียวและธูปไม้ระกำ ๑ ดอก เทียน ๑ เล่ม
กระทงแบบพราหมณ์
วิธีการทำเช่นเดียวกับการทำกระทงแบบพุทธ จะแตกต่างกันคือไม่มีเครื่องทองน้อย บางท้องถิ่นจะมีการใสหมากพลู เงินเหรียญ หรือตัดเส้นผมเล็บมือ เล็บเท้า เพื่อเป็นการสะเดาะเคราะห์ไปในตัว
๓.๓ ความมุ่งหมายของประเพณี
ประเพณีลอยกระทง เป็นประเพณีที่สำคัญสืบทอดกันมาตั้งแต่โบราณของไทย ที่ยึดถือปฏิบัติสืบเนื่องกันมา นิยมทำกันในวันเพ็ญเดือน ๑๒ โดยมีความมุ่งหมายหลากหลาย ขึ้นอยู่กับประเพณีความเชื่อของแต่ละท้องถิ่น
๑. เพื่อบูชาพระพุทธเจ้าในวันเสด็จกลับจากเทวโลกเมื่อครั้งเสด็จไปจำพรรษาอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพื่อทรงเทศนาอภิธรรมโปรดพระพุทธมารดา
๒. เพื่อสักการะรอยพระพุทธบาทของพระพุทธเจ้า ที่ประทับรอยพระบาทประดิษฐานไว้บนหาดทรายที่ริมฝั่งน้ำนัมมทานที ในประเทศอินเดีย
๓. เพื่อบูชาพระเกศแก้วจุฬามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ซึ่งเป็นที่บรรจุพระเกศาของพระพุทธเจ้า
๔. เพื่อบูชาพระอุปคตตเถระที่บำเพ็ญเพียรบริกรรมคาถาอยู่ในท้องทะเลลึก หรือสะดือทะเล ซึ่งตามตำนานเล่าว่า พระมหาเถรรูปหนึ่งที่มีอิทธิฤทธิ์มาก สามารถปราบพญามารได้
๕. เพื่อบูชาพระผู้เป็นเจ้า คือ พระนารายณ์ซึ่งบรรทมสินธ์อยู่ในมหาสมุทร
๖. เพื่อบูชาท้าวพกาพรหมบนสวรรค์ชั้นพรหมโลก
๗. เพื่อแสดงความสำนึกบุญคุณของน้ำที่ได้นำมากินมาใช้ประโยชน์ในชีวิตประจำวัน รวมทั้ง ขอขมาลาโทษในการทำให้แหล่งน้ำนั้นๆไม่สะอาด
๘. เพื่อลอยเคราะห์หรือสะเดาะเคราะห์ คล้ายกับพิธีลอยบาปของพราหมณ์
๙. เพื่ออธิษฐานขอในสิ่งที่ตนปรารถนา
๑๐. เพื่อเป็นการระลึกถึงพระคุณของบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้ว
๓.๔ ขั้นตอนปฏิบัติงานหรือพิธีกรรม
๑. การทำความสะอาดแม่น้ำลำคลอง ทั้งก่อนและหลังเสร็จงานลอยกระทง
๒. การทำบุญทำทาน การฟังเทศน์ การปฏิบัติธรรม ตามประเพณีของแต่ละท้องถิ่น
๓. การประดิษฐ์กระทงใหญ่ กระทงเล็กด้วยวัสดุในท้องถิ่น
๔. การจัดขบวนแห่กระทงจากหมู่บ้าน โรงเรียน หรือชุมชนต่างๆ
๕. การจัดกิจกรรมประกวดต่างๆ เช่น การประกวดกระทง ประกวดโคมลอย สำหรับประกวดนางนพมาศตามความนิยมในสังคมปัจจุบันนั้น สามารถปฏิบัติได้แต่ไม่สำคัญมากเกินไป
๖. การนำกระทงไปลอยในแม่น้ำลำคลอง
๓.๕ ความเชื่อที่เกี่ยวข้อง
ความกตัญญูเป็นค่านิยมสำคัญที่คนไทยทุกกลุ่มนิยมยึดถือ คนไทยโบราณเชื่อว่าการลอยกระทงเป็นการขอขมาน้ำหรือแม่คงคา ซึ่งหล่อเลี้ยงชีวิตและ อำนวยประโยชน์ต่างๆไม่ว่าจะเป็นน้ำดื่ม น้ำอาบ น้ำใช้ หรือน้ำที่หล่อเลี้ยงพืชพันธุ์ธัญญาหารด้วยความสำนึกในบุญคุณของน้ำ จึงได้กำหนดวันเพื่อแสดงความกตัญญูขึ้นปีละครั้ง
นอกจากนี้คนไทยบางกลุ่มยังมีความเชื่อที่ต่างกันออกไป เช่นเชื่อว่า การลอยกระทง เป็นการแสดงความกตัญญูต่อพระพุทธเจ้า บางกลุ่มก็เชื่อว่าเป็นการลอยเพื่อบูชาบรรพบุรุษ แต่ไม่ว่าแต่ละกลุ่มจะมีความเชื่อเช่นไร ความหมายรวมของประเพณีนี้ ก็คือความกตัญญู ซึ่งเป็นคุณธรรมที่เป็นคุณลักษณะเฉพาะของคนไทยโดยแท้
๓.๖ คุณค่าของประเพณี
๑. คุณค่าต่อครอบครัว ทำให้สมาชิกในครอบครัวได้ทำกิจกรรมร่วมกันเช่น การประดิษฐ์กระทง แล้วนำไปลอยน้ำเพื่อแสดงความกตัญญูกตเวทีต่อน้ำที่ให้ประโยชน์ และจะลอยเพื่อแสดงการรำลึกถึงบรรพบุรุษ
๒. คุณค่าต่อชุมชน ทำให้เกิดความสมัครสมานสามัคคีในชุมชน เช่น ร่วมกันคิดประดิษฐ์กระทง เป็นการส่งเสริมและสืบทอดศิลปกรรมด้านช่างฝีมือ และยังเป็นการพบปะสังสรรค์สนุกสนานรื่นเริงบันเทิงใจร่วมกัน
๓. คุณค่าต่อสังคม ทำให้มีความเอื้อาทรต่อสิ่งแวดล้อม ด้วยการช่วยกันรักษาความสะอาดแม่น้ำลำคลอง
๔. คุณค่าต่อศาสนา ถือเป็นการทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา
๓.๗ การสืบทอดประเพณี
๑. เพื่อบูชาพระพุทธเจ้าในวันเสด็จกลับจากเทวโลกเมื่อครั้งเสด็จไปจำพรรษาอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพื่อทรงเทศนาอภิธรรมโปรดพระพุทธมารดา
๒. เพื่อสักการะรอยพระพุทธบาทของพระพุทธเจ้า ที่ประทับรอยพระบาทประดิษฐานไว้บนหาดทรายที่ริมฝั่งน้ำนัมมทานที ในประเทศอินเดีย
๓. เพื่อบูชาพระเกศแก้วจุฬามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ซึ่งเป็นที่บรรจุพระเกศาของพระพุทธเจ้า
๔. เพื่อบูชาพระอุปคตตเถระที่บำเพ็ญเพียรบริกรรมคาถาอยู่ในท้องทะเลลึก หรือสะดือทะเล ซึ่งตามตำนานเล่าว่า พระมหาเถรรูปหนึ่งที่มีอิทธิฤทธิ์มาก สามารถปราบพญามารได้
๕. เพื่อบูชาพระผู้เป็นเจ้า คือ พระนารายณ์ซึ่งบรรทมสินธ์อยู่ในมหาสมุทร
๖. เพื่อบูชาท้าวพกาพรหมบนสวรรค์ชั้นพรหมโลก
๗. เพื่อแสดงความสำนึกบุญคุณของน้ำที่ได้นำมากินมาใช้ประโยชน์ในชีวิตประจำวัน รวมทั้ง ขอขมาลาโทษในการทำให้แหล่งน้ำนั้นๆไม่สะอาด
๘. เพื่อลอยเคราะห์หรือสะเดาะเคราะห์ คล้ายกับพิธีลอยบาปของพราหมณ์
๙. เพื่ออธิษฐานขอในสิ่งที่ตนปรารถนา
๑๐. เพื่อเป็นการระลึกถึงพระคุณของบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้ว
๓.๘ สถานที่จัด
วัดบัวแก้วเกษร ตำบลระแหง อำเภอลาดหลุมแก้ว จังหวัดปทุมธานี
๔. อื่นๆที่เกี่ยวข้อง (ภาพถ่ายประเพณีลอยกระทง จำนวน ๓-๕ รูป)