ศูนย์การเรียนรู้การทำแคน นายสิงห์ อินอุ่นโชติ

นายสิงห์ อินอุ่นโชติ เกิดเมื่อวันที่ 21มิถุนายน พุทธศักราช 2485 ที่บ้านหัวหนอง ตำบลสีแก้ว อำเภอเมือง จังหวัดร้อยเอ็ด สำเร็จการศึกษาระดับชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 นายสิงห์ อินอุ่นโชติ เกิดในครอบครัวชาวนาที่ดำรงชีวิตด้วยการขวนขวายหาเลี้ยงชีพตามแบบอย่างครอบครัวชาวนาอีสานโดยทั่วไป แต่ด้วยความเป็นผู้ที่มีใจรักในศิลปะการประดิษฐ์เครื่องดนตรี“แคน” อันเป็นเครื่องดนตรีเอกลักษณ์พื้นบ้านอีสานจึงได้พยายามแสวงหาความรู้ตามจังหวะและโอกาสที่อำนวย เมื่อสำเร็จการศึกษาระดับชั้นประถมศึกษาจึงได้สนใจหาความรู้ในการทำแคนอย่างจริงจัง ด้วยหวังที่จะได้นำมาเป็นอาชีพเลี้ยงตัวและครอบครัวในโอกาสต่อไป ด้วยความมุ่งมั่นดังกล่าวจึงใฝ่แสวงหาความรู้อยู่ตลอดเวลา โดยใช้ความวิระยะอุตสาหะในการเรียนรู้และสั่งสมประสบการณ์ จนกระทั่งสามารถทำเครื่องดนตรีแคนได้อย่างมีคุณภาพ เป็นที่ยอมรับทั่วไปในวงการแคนที่ประดิษฐ์โดยนายสิงห์ อินอุ่นโชติ ได้รับการยอมรับว่าเป็นแคนที่มีคุณภาพ มีน้ำเสียงไพเราะ นุ่มนวล และ ก้องกังวานอย่างหาได้ยากยิ่งในเครื่องดนตรีประเภทเดียวกัน นอกจากการทำแคนแล้ว นายสิงห์ อินอุ่นโชติ ยังมีความสามรถประดิษฐ์เครื่องดนตรีอีสานได้อีกหลายชนิด โดยเฉพาะอย่างยิ่ง “โหวด” ซึ่งเป็นเครื่องดนตรีที่ได้รับความนิยมเป็นอย่างมากโดยเฉพาะอย่างยิ่งในสถานศึกษาด้วยเหตุดังกล่าวจึงทาให้นายสิงห์อินอุ่นโชติได้มีโอกาสเผยแพร่วิชาการประดิษฐ์และการเล่นเครื่องดนตรีทั้งสองชนิดดังกล่าวให้แก่สถานศึกษาต่างๆ จำนวนมาก จนได้รับเชิญเป็นวิทยากรให้กับสถาบันการศึกษา ตลอดทั้งหน่วยงานราชการต่างๆ อย่างต่อเนื่องเป็นระยะเวลาติดต่อกันอย่างยาวนานหลายปี ซึ่งนับเป็นคุณูปการอย่างสำคัญ นายสิงห์ อินอุ่นโชติ ได้อุทิศตนเป็นผู้เผยแพร่วิชาการประดิษฐ์และการเล่นเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานด้วยหวังให้มรดกอันทรงคุณค่าของชาวอีสานไม่สูญหายไปตามกาลเวลาอย่างเสียสละและอดทนด้วยความวิริยะอุตสาหะในการสร้างสรรค์ตลอดจนความมานะพยายามในการเผยแพร่ผลงานอันก่อให้เกิดประโยชน์แก่สาธารณะอย่างสูงยิ่ง ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา

องค์ความรู้ การทำแคน

วัสดุอุปกรณ์

1. ไม้เนื้อแข็ง 2. ไม้แดง 3. ไม้รักใหญ่ (ไม้น้ำเกลี้ยง) 4. ไม้ประดู่ 5. ไม้ไผ่แคน (ไม้กู่แคน) 6. เหล็กปลายแหลมเจาะรู (เหล็กชี) 7. ค้อนตีลิ้นแคน 8. เขียงแคน (แท่นสำหรับตีสิ้นแคน) 9. กรรไกรตัดโลหะ 10. ไม้เหี้ย 11.เปลือกหอยทะเล 12. หิน 13. สิ่วเล็กสำหรับสับลิ้นแคนแบบต่างๆ 14.ขี้สูตรหรือชันณรงค์ 15. ลิ้นแคนซึ่งทำจากโลหะเงินผสมทองแดง 16. สิ่ว 17. ค้อนตอกสิ่ว 18. ไม้ไผ่ 19.เครื่องเทียบเสียงดนตรี 20. น้ำ 21. พร้า 22. ไม้เซิ้ม (แผ่นทองเหลืองขนาดเล็ก) 23. เหล็กปลายแหลมขนาดเล็ก (เหล็กชี) 24. ค้อนตีแท่งเงิน 25. ไม้จิ๊กอัดรูแคน 26. แล๊คเกอร์

ขั้นตอนและวิธีการทำ

1. คัดเลือกไม้ลูกแคนให้ได้ตามแบบ ตามขนาดที่เตรียมไว้

2. ใช้มีดปลายแหลมตัดเป็นท่อนๆให้ครบจำนวนลูกแคน 1เต้า

3. ใช้เหล็กชีหรือเหล็กปลายแหลมเผาไฟให้ร้อน เพื่อทำการเจาะรู

4. นำไม้ลูกแคนไปลนไฟ เพื่อทำให้ไม้ลูกแคนมีลักษณะตรง

5. นำไม้ลูกแคนที่ทะลุปล้องแล้วขัดด้วยกระดาษทราย หรือขี้แกลบ ใส่น้ำ ผงซักฟอกผสมทรายจากนั้นล้างน้ำให้สะอาด และทำการผึ่งแดดไว้ให้แห้ง

6. นำแผ่นโลหะเงินผสมทองแดงที่ได้จากการผสมแล้ว นำมาตีเป็นแผ่นบางๆให้ได้ขนาดเส้นเล็กๆ ยาวเท่ากับขนาดเล็กๆยาว เท่ากับขนาดลิ้นแคน (ซึ่งปัจจุบันนี้ใช้เครื่องรีดแผ่นเงินแทนการตีแล้ว)

7. นำแผ่นลิ้นแคนที่ได้ขนาดเล็กยาวๆ จากนั้นนำสิ่วขนาดเล็กมาตี เพื่อสับลิ้นแคนให้ได้ขนาดตามที่ต้องการ

8. ใช้กรรไกรตัดโลหะตัดให้ได้ขนาดตามแบบของลิ้นแคน

9. เจาะรูไม้ลูกแคนโดยมีดปลายแหลมให้ได้ขนาดเท่ากับลิ้นแคน

10. นำไม้เซิ้มสอดเข้าไปใต้ลิ้นแคนที่เตรียมไว้เสียบเข้าไปที่รูเจาะ เพื่อทำการเข้าลิ้นให้ครบ จากนั้นใช้มีดปลายแหลมขูดลิ้นแคนให้บางๆ (อาจใช้ไม้เหี้ยที่ทำเป็นคมแล้วขูดร่วมด้วย)

11. ทำการเจาะรูแพรว 2 รู เพื่อทำการปรับแต่งสียง

12. ใช้เปลือกหอยฝนกับหินจากนั้นนำมาทาให้ครบทุก 16ลิ้น ตากแดดให้แห้ง

13. เช็คสียงแคนด้วยการเป่าครั้งสุดท้ายเป็นคู่ คู่ ด้วยเครื่องเทียบเสียง หรือเช็คจากประสบการณ์ของช่างแคนแต่ละท่าน

14. นำพร้ามาผ่าเต้าแคนให้ได้รูปทรงสี่เหลี่ยมผืนผ้า จากนั้นจะนำไม้ลูกแคนมาวัดขนาดความกว้าง ความของเต้าแคน

15. นำสิ่วมาเจาะรูตรงกลางเต้าแคนปาดเต้าแคนเป็นรูปทรงวงรี

16. ใช้มีดปลายแหลมตกแต่งให้ได้รูปทรงที่สวยงาม ใช้กระดาษทรายขัดให้เรียบ จากนั้นทาแล็กเกอร์ที่เต้าแคนตากแห้ง เพื่อทำให้เกิดความสวยงาม

17. การหุงชันณรงค์ และทำให้ชันณรงค์เป็นเส้นสำหรับใช้ติดแคน

18. นำไม้ลูกแคนมาประกอบเข้าไปในเต้าให้ครบ โดยหันลิ้นแคนออกมาทางเต้า ใช้ชันณรงค์พันลูกแคนทั้ง 2 ด้าน เพื่อทำการอัดลมของเต้าแคนของแต่ล่ะลูก โดยเรียงลำดับให้ครบ 8คู่

19. ใช้มือรีดชันณรงค์ให้เรียบ ใช้ไม้จิ๊กสอดดันระหว่างลูกแคนให้แน่นเพื่อไม่ให้ลมออก

20. ใช้ไม้บรรทัดขีดเส้นตรง แล้วใช้เหล็กปลายแหลมขนาดเล็กเผาไฟเพื่อทำการเจาะรูนับให้ครบ 16 รู

21. เป่าแคน เพื่อทดสอบเสียงสุดท้าย นำค่าเสียบไม้ไผ่ที่ตัดตามขนาดความกว้างของแคน เพื่อทำการมัดแคนตรงปลาย ตรงกึ่งกลาง ตรงส่วนให้แน่น

22. ใช้พลาสติกสดำติดบริเวณที่ชันณรงค์ติดกทั้ง 2 ด้าน