ประวัติความเป็นมาเกวียนเป็นพาหนะที่สำคัญที่สุดในการเดินทางและบรรทุกสิ่งของตั้งแต่สมัยโบราณ หรือแม้กระทั่งสมัยปัจจุบัน เกวียนก็ยังเป็นปัจจัยสำคัญในการเดินทางของชาวชนบทอันเป็นท้องถิ่นช่วงการคมนาคมยังหาความสะดวกได้ยาก ทั้งนี้ เพราะเกวียนสามารถใช้บรรทุกหรือเป็นพาหนะเดินทางได้แม้แต่ในผิวถนนที่ขรุขระหรือ ถนนที่เต็มไปด้วยโคลนตม ซึ่งรถยนต์ไม่สามารถจะผ่านไปได้ สำหรับอำเภอคลองเขื่อนหรือตำบลคลองเขื่อน อำภอบางคล้า ในสมัยก่อนชาวบ้านจะใช้เกวียนเป็นพาหนะในการเดินทางและเป็นยานพาหนะของชาวนาในการบรรทุกข้าวที่เกี่ยวเสร็จเรียบร้อยแล้ว ก็จะใช้เกวียนบรรทุกข้าวเหล่านั้นไปไว้ยังสถานที่ที่ต้องการเก้บรักษาข้าวได้ เช่น ยุ้ง ฉาง

วิธีการผลิตการทำเกวียนเป็นศิลปะทางช่างที่ต้องใช้ผู้ที่มีความชำนาญสูง ต้องอาศัยทักษะแห่งการฝึกฝนมาก ประวัติและวิธีการผลิต มีความเป็นมาและวิธีการอย่างใดนั้น ไม่มีการบันทึกไว้เป็นหลักฐานที่แน่นอน แต่อาศัยข้อมูลจากผู้สูงอายุและผู้มีประสบการณ์ ตลอดจนทักษะในการผลิตหลายท่าน จึงสามารถนำข้อมูลต่าง ๆ มากล่าวในที่นี่ได้

ลักษณะการใช้งานเกวียนเป็นพาหนะที่มีหลักการทำงาน คือ อาศัยกำลังลากจากโคนหรือกระบือ สามารถเลื่อนไปข้างหน้าได้อย่างสะดวก โดยล้อเลื่อนทั้งสองข้าง หน้าที่และอุปกรณ์ที่สำคัญ มีดังต่อไปนี้

1. หอระพี ทำด้วยไม้เนื้อแข็ง มีหน้าที่รับน้ำหนักการบรรทุกมากที่สุด ที่ปลายทั้งสองด้านเจาะรูเพื่อนำ “ไลเกวียน”หรือ “คยเกวียน”หรือ โพล่งของเกวียนต่อไป

2. ไม้โทก มี 2 อัน คือ ไม้โทกด้านซ้ายและไม้โทกด้านขวา เป็นส่วนที่ยาวที่สุด ทำด้วยไม้เนื้อแข็งยาวประมาณ 4-5 เมตร

3. ไม้แพด มี 2 อัน คือ ไม้แพดด้านซ้ายและไม้แพดด้านขวา เป็นส่วนที่ยาวที่สุด ทำด้วยไม้เนื้อแข็งยาวประมาณ 4-5 เมตร

4. ไม้ขวางทาง มี 2 อัน คือ ไม้ขวางทางด้านหน้าและไม้ขวางทางด้านหลัง ไม้ขวางทางด้านหน้าอยู่ต่อจาก “ซานเกวียน”ส่วนไม้ขวางทางด้านหลังเป็นส่วนที่อยู่หลังสุดของเกวียนเมื่อนำไม้แพดและไม้ขวางทางต่อเข้าด้วยกันจะเป็นส่วนที่ทำให้เกวียนมีรูปลักษณะ เป็นสี่เหลี่ยมซึ่งอยู่ส่วนหลังของผู้ขับและโคเทียม

5. ไม้หัวเต่า มี 2 อัน คือ ไม้หัวเต่าหน้าและไม้หัวเต่าหลัง เป็นส่วนที่อยู่เหนือไม้ขวางทางทั้งหน้า –หลัง ความยาวขึ้นอยู่กับระยะห่างของไม้โทกทั้งซ้าย - ขวา แต่มีขนาดยาวกว่าด้านละ 10 ซม. เป็นรูป คล้ายคมแฝกที่ปลายทั้งสองข้างกลึงเป็นรูปคล้ายดอกบ้วตูม

6. ดุม มี 2 ข้าง คือ ดุมข้างซ้าย - ขวา ความยาวประมาณ 50-70% ซม. หรือเท่ากับระยะห่างระหว่างไม้โทกกับไม้แพดทั้งซ้าย - ขวา ตรงจุดกึ่งกลางของพื้นที่ตัดจะเจาะรูจนทะลุถึงกันได้ เพื่อไว้สำหรับใส่เพลาหรือไลเกวียน ประมาณ 1-1”

7. ไลเกวียนหรือคยเกวียนหรือเพลาเกวียน เป็นไม้ที่กลึงจนกลมและมีผิดละเอียดเส้นผ่าศูนย์กลางเล็กกว่า ของรูที่เจาะดุมเล็กน้อย ไลเกวียนเป็นไม้ที่สอดผ่านดุมไปยังไม้โทกและไม้แพด ซึ่งเจาะรูกลม เท่ากับรูดุม ลึกประมาณ 1-2”ไลเกวียนมีจำนวน 2 อัน เท่ากับจำนวนดุม การประกอบทำลักษณะเดียวกันทั้งข้างซ้าย –ขวา

8. ตีนเกวียนหรือล้อเกวียนทำด้วยไม้เนื้อแข็ง มี 4 กีบต่อกันเข้าเป็นรูปวงกลม มี “กำเกวียน”ซึ่งทำหน้าที่เหมือนซี่เกวียนเชื่อมต่อระหว่างตีนเกวียนกับดุมเกวียน

9. กำเกวียน ทำด้วยไม้เนื้อแข็ง ความยาวมากกว่าระยะทางระหว่างตีนเกวียนกับดุมเกวียนเล็กน้อย เป็นไม้รูปสี่เหลี่ยมมีจำนวนข้างละ 16 อัน รวม 32 อัน

10. ชานเกวียน เป็นพื้นไม้กระดานอยู่ส่วนแหลมของไม้โทก คืออยู่ต่อจากไม้หัวเต่าไปส่วนหลัง ความยาวประมาณ 1 เมตร

11. ไม้คั่นเกวียน มี 3 อัน ไม้คั่นหน้า,ไม้คั่นกลางและไม้คั่นหลังมีความยาวเท่ากับระยะห่างระหว่างไม้โทกทั้งซ้าย –ขวา มีหน้าที่คล้ายตงบ้าน คือรองรับน้ำหนักบรรทุกเหมือนตทอระนี
12. แอก เป็นขนาดยาวเท่ากับความยาวของไม้ขวางทาง ตรงจุดกึ่งกลางต้นบันทำเป็นรูปคล้าย “หนอกวัว”ด้านล่างเจาะรู ไว้สำหรับใส่ไม้คำหัว
13. ไม้ค้ำหัว เป็นไม้ความยาวประมาณ 20 เซนติเมตร 1-1”ส่วนล่างทำเป็นรูปตัว วาย (Y)เพื่อคาบกับ “โม๊ะ”

14. โม๊ะ เป็นไม้ลักษณะคล้ายส่วนบนด้านหน้ารของอานม้า ขนาดเท่ากับรอบประกบด้านหน้าของไม้โทก โม๊ะมีไว้เพื่อรองรับน้ำหนักของเอก โดยผ่านทางไม้ค้ำหัว

3. อุปกรณ์การผลิต

การผลิตเกวียนเป็นงานที่ต้องอาศัยกำลังคนไม่น้อยกว่า 3 คนขึ้นไปร่วมกันทำ แต่ละคนต้องมีความรู้และทักษะดี รู้จักขั้นตอนก่อนหลัง รู้จักใช้อุปกรณ์ต่าง ๆ เท่าที่จำเป็นในการผลิตวัสดุอุปกรณ์ที่จำเป็นและสำคัญในการผลิคคือ

3.1 ไม้ส่วนมากเป็นไม้เนื้อแข็ง เช่น ไม้เต็ง ไม้ประดู่ เป็นต้น โดยเฉพาะไม้โทกตินเกวียน และกำเกวียน จะใช้ไม้อย่างอื่นมิได้

3.2 เหล็กเหลี่ยมหรือเหล็กกลึง เป็นอุปกรณ์การกลึงในสมัยโบราณที่มีคุณภาพของงานดียิ่ง ลักษณะเป็นเหล็กซึ่งตีให้แบนใส่ด้ามขนาดพอเหมาะ

3.3 สิ่วเจาะ สำหรับเจาะรู โดยพูดไปแล้วการทำเกวียนจะไม่ใช่เหล็กตะปูเลย แต่จะอาศัยกรรมวิธีอื่นที่ทำให้เกวียนหนาแน่น ซึ่งจะกล่าวได้ต่อไปนี้

3.4 วัสดุอุปกรณ์ประกอบอื่น ๆ หวาย เชือก น้ำมันยาง ฯลฯ

4. ขั้นตอนและวิธีการผลิต

ขั้นตอนในการผลิตแต่ละครั้ง ช่างซึ่งมีความชำนาญไม่เหมือนกันจะผลิตด้วยขั้นตอน ที่แตกต่างกัน ในที่นี้จะกล่าวถึงขั้นตอนการผลิตของนายมอญ สุขรี อายุ 72 ปี มีประสบการณ์มาประมาณ 50 ปี ซึ่งขั้นตอนในการผลิตตามลำดับก่อนหลังดังนี้

4.1 ไลไม้โทก คือ ขั้นตอนแรกในการเริ่มทำเกวียน การโกโมกหรือไลไม้โทก หมายถึง การตัดรูปทรงของไม้โทกให้ส่วนด้านหน้าประกอบกัน และช่วงจากจุด “ไม้คั่นหน้า”ไปด้านหลังขยายออก กรรมวิธีนี้จะทำได้ก็ต่อเมื่อไม้ที่นำมาทำนั้น ต้องมีเนื้อไม้ที่ดิบอยู่และต้องทำให้การขยายออกหรือแคบเข้าด้วยความใจเย็น จะใจร้อนไม่ได้ เพราะจะทำให้ไม้แตกหรือหักได้

4.2 เสี่ยนดุม คือการกลึงดุมให้มีรูปทรงคล้าย “เต้าแคน”วิธีการเสียนหรือกลึงมีกรรมวิธีคือเจาะรูตรงจุดกึ่งกลางของท่อนไม้ ซึ่งตกแต่งรูปทรงให้มีรูปทรงใกล้เคียงกับดุมที่ต้องการด้วยขวาน การเจาะโดยทั่วไปจะใช้สว่านมือหรือที่ช่างเรียกว่า “สว่าน”(คย) หมู”เจาะจนทะลุได้ถึงกันได้ เมื่อเจาะรูเสร็จแล้วใช้เชือกมัดเกี้ยวท่อนดุม แล้วอีกปลายด้านหนึ่งของเชือกไปมัดเกี้ยวกับไม้ซึ่งตั้งอยู่บนหลัก 2 หลัก (ลักษณะเหมือนรูปตัว H) โดยอุปกรณ์ส่วนนี้เมื่อหมุนแกนไม้ด้านที่อยู่บนหลักแล้วจะทำให้ท่อนดุมที่ต้องการ ใช้วิธีการนี้กับท่อนดุมทั้งซ้ายและขวาเมื่อกลึงเสร็จจะต้องเจาะรู “เข้ากำ”รอบตัวดุม 16 รู โดยใช้สิ่วเจาะรูสำหรับ “เข้ากำ”นี้ต้องให้มีขนาดเดียวกันให้มากที่สุด

4.3 ทำไม้กำเกวียน คือ การทำไม้รูปสี่เหลี่ยมขนาดส่วนที่จะตอกเข้าดุมเท่ากับรูที่จะไว้ส่วนปลายอีกด้านทำให้โตกว่าเล็กน้อย เมื่อนำมาตอกเข้ากับดุมนั้นก่อนตอกเข้าควรใส่ “เข้ากำ”นี้จะต้องให้มีขนาดเดียวกันให้มากที่สุด

4.4 เข้าตีน คือ กรรมวิธีการนำเอาไม้เนื้อแข็งมาทำรูปส่วนโค้งเหมือนฝักมะขาม 4 ท่อน หรือที่ช่างเรียกว่ากีบ มาต่อกันเข้าเป็นรูปวงกลม โดยอาศัยรอยบากตัวผู้และตัวเมีย (ดูรูป) แล้วตกแต่งให้เป็นรูปวงกลม เมื่อได้รูปวงกลมแล้วทำดุมที่เข้ากำไว้แล้วมาวางโดยให้ดุมอยู่จุดศูนย์กลางวงกลมใช้ดินสอขีดตำแหน่งของกำด้านที่จะเข้ากับตีน แล้วถอดคืนแต่ละท่อนออกมาเจาะรูให้มีขนาดเท่ากับขนาดกำในแต่ละจุดทั้ง 16 กำ เมื่อเจาะเสร็จแล้วก็นำแต่ละท่อนมาประกอบเข้าตามตำแหน่งเดิมทาน้ำยางตรงรอยต่อจะจุด “เจ้ากำ”จะทำให้มีความหนาแน่นมากขึ้น จะได้ตีนเกวียนหรือลังเกวียนตามต้องการ (ทำด้านที่เหลืออีกด้านหนึ่งด้วยกรรมวิธีเดียวกัน)

4.5 นำไม้โทกที่ “ไลโทก”ได้ที่แล้วมารเจาะด้านข้าง (ใน) ตรงจุดกึ่งกลาง 1 ที่ด้านที่อยู่ตรงห่างจากปลายด้านหลัง 10 เซนติเมตร 1 จุด และจุดกึงกลางระหว่างจุดที่อยู่หน้ากับจุดอีก 1 ชุด โดยเจาะด้านตรงข้ามที่เหลืออีกตามจุดและระยะเดียวกัน เพื่อใส่ไม้คั่นหน้า กลาง หลัง ตามลำดับ

4.6 นำไม้มาทำเป็นสี่เหลี่ยม ขนาดเท่ากับรูที่เจาะตามข้อ 4.5 ความยาวเท่ากับระยะห่างระหว่างไม้โทกทั้งซ้าย - ขวาเล็กน้อย เมื่อประกอบกันเข้าจะมีลักษณะคล้ายบันได

4.7 นำไม้ที่เตรียมไว้มาขวางทาง โดยมีขนาดใกล้เคียงกับไม้โทก ปลายทั้งสองข้างเล็กกว่าส่วนกลางเล็กน้อย ความยาวเท่ากับระยะห่างของไม้โทกรวมกันความยาวของระยะระหว่างไม้โทกกับไม้แพดทั้งสองข้างรวมกัน ปลายทั้งสองข้างกลึงหรือทำให้เป็นวงกลมขนาด 1 นิ้ว ตรงจุดที่ตรงกับระยะห่างของไม้โทกเจาะรูเป็นสี่เหลี่ยม (ทะลุถึงไม้โทกด้วย) ไว้สำหรับตอกลิ่มบังคับ

4.8 นำไม้ที่เตรียมไว้ มาทำไม้แพด ลักษณะตรงปลายทั้งสองข้างเล็กและเรียกว่าส่วนกลางตรงจุดกึ่งกลางเจาะรู 1-1”ไว้สำหรับใส่ไลเกวียนหรือเพลาเกวียน ที่ระยะห่างจากปลายทั้งสองข้างเข้าด้านใน 5 ซ.ม. เจาะรู เท่ากับขนาดของส่วนปลายไม้ขวางทาง (ส่วนด้านที่เหลือก็มีวิธีการผลิตเช่นเดียวกัน)

4.9 นำไม้ที่มีขนาดโตเท่ากับไม้ที่ทำดุม ขนาดความยาวเท่ากับระยะห่างของไม้โทก (ด้านนอก) มาทำให้เป็นรูปวงรี เจาะรูขนาด 1”ไว้สำหรับใส่เกวียนหรือเพลาเกวียน ที่ระยะห่างจากปลายทั้งสองข้างเข้าด้านใน 5 ซม. เจาะรู เท่ากับขนาดของส่วนปลายไม้ขวางทาง (ส่วนด้านที่เหลือก็มีวิธีการผลิตเช่นเดียวกัน)

4.10 นำชานเกวียน โดยใช้สิ่งเจาะเป็นรูป ด้านข้าง (ใน) โม้โทกตรงจุดที่ติดกับไม้คั่นหน้าของอีกสองจุด ตรงระยะห่างจากจุดแรกในด้านหน้า (ส่วนแหลม) ประมาณ 40-50 ซม. 80-100 ซม.

4.11 ทำแอก โดยใช้ไม้ขนาดโตกว่า ไม้โทก แต่เล็กกว่าไม้ทำดุม มาทำให้ตรงจุดกึ่งกลางด้านบนเหมือนหนอกวัวตัวผู้ ส่วนที่เหลือทำเป็นวงกลม ขนาดส่วนปลายเล็กและเรียกว่า ส่วนกลาง ตรงจุดกึ่งกลางด้านล่างเจาะรู 1-1”ลึกประมาณ 5 ซม. ไว้สำหรับไส่ไม้โม้ะ ตรงระยะห่างจากปลายทั้งสองข้างเข้าในประมาณ 15-20 ซม. เจาะรูสี่เหลี่ยมไว้สำหรับใส่ไลความยาวของเอกเท่ากับความยาวของไม้ขวางทาง

4.12 ทำไม้โม้ะ ทำจากไม้กระดานที่มีขนาดหนาหน่อย ความยาว 20-30 ซม. ลักษณะเหมือนหลังเต่า ความกว้างเท่ากับระยะห่างของไม้โทกซึ่งประกอบกันเข้าเป็นปลายแหลม ตรงกลางทำร่องขนาดเท่ากับไม้ค้ำหัว เพื่อจะคาบได้แน่นไม่หลุดง่าย

4.13 ทำไลหรือเพลา ทำด้วยไม้เนื้อแข็งกลึงให้มีขนาดเล็กกว่ารูดุมเล็กน้อย ความยาวมากกว่าความยาวของดุม ประมาณ 5-10 ซม. (ในปัจจุบันนิยมใช้เหล็กมากกว่า เพราะใช้งานได้ดีกว่าไม่หัก)

เมื่อเตรียมชิ้นาส่วนต่าง ๆ พร้อมแล้วขั้นตอนต่อไปคือการประกอบรูปร่างของเกวียนโดยเริ่มตามลำดับขั้นตอนคือ

1. วางไว้โทก ให้ระยะห่างด้านหลักพอดี ทำน้ำมันยางตรงรอยเจาะแล้วใส่ไม้คั่นหน้ากลางและหลัง

2. นำทอระนีมามัดเข้ากับส่วนล่างของไม้คั่นกลาง ด้วยหวาย ให้แน่นที่สุด หาหวายด้วยน้ำมันยาง (ปัจจุบันใช้ลวดหรือเชือกมัดแทน)

3. นำไม้ขวางทางด้านหน้าและด้านหลังมาวางบนไม้คั่นหน้าทัดด้วยหวายตรงกลางตอกด้วยลิ่มให้มั่นคง

4. หาไม้คำขนาดประมาณ 1 เมตรมาค้ำผกให้โครงร่างของเกวียนสูงขึ้น แล้วนำล้อเกวียนซึ่งประกอบไว้เรียบร้อยแล้วยกขึ้นใส่ไลหรือเพลาก่อนแล้วจึงนำมาต่อกับทอระนี นำไม้แพดมาโดยใส่ไลเข้าในรูที่เจาะไว้ก่อนแล้วจึงนำส่วนปลายที่เจาะรูไว้ทั้งสองด้าน ไปเสียบปลายไม้ขวางทางทั้งหน้าและหลัง มัดไม้ขวางทางกับไม้แพดด้วยหวาย

5. ทำวิธีการเดียวกับข้อ 4 ในด้านตรงข้าม

6. นำไม้ขนาดเท่ากับรูที่เจาะสำหรับนำชานเกวียนมาประกอบเข้าทั้ง 3 จุด แล้วมัดส่วนปลายของแหลมเกวียน เจาะรูด้านข้างให้ทะลุถึงกันใส่ลิ่มให้แน่น

7. นำไม้ค้ำที่เตรียมไว้มาเลียบเข้ากับเอวแล้วนำส่วนที่เป็นง่ามมาประกบตรงรอยที่นำร่องไว้มัดด้วยหวายหรือเชือกหรือหนัง โดยวิธีมัดกลับไปกลับมาแล้วมัดรวบตรงกลางของไม้ค้ำหัว

8. นำไม้ที่นำมาค้ำโรงร่างก่อนใส่ล้อออก แล้วนำไม้หัวเต่ามาวางบนไม้ขวางทางทั้งสองลแล้วใช้หวายมัดให้หัวเต่ากับตรงรอยต่อจุดที่กลังเป็นรูปดอกบัวกับไม้ขวางทางให้แน่นที่สุด

9. หาไม้กระดานความยาวเท่ากับความยาวของชานผาดี เพื่อทำชานเกวียนเพื่อใช้สำหรับให้คนขับนั่ง และบริเวณพื้นที่เรียกว่า เรือนเกวียน คือพื้นที่จากไม้ขวางทางด้านหน้าถึงด้านหลังและพื้นที่ด้านในรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าที่เหลือจากส่วนที่ใช้เป็นที่สำหรับใส่ดุมเกวียนแล้ว

10. เจาะรูที่ไม้หัวเต่าตรงจุดใกล้กับรอยต่อหัวกลึงทั้งสองข้างทุกตัวเพื่อใส่ไม้สำหรับ ทำข้างเมื่อต้องการ

ในการมัด ให้ทอระนีซึ่งเป็นจุดศูนย์กลางด้านล่างกับไม้คั่นกลางซึ่งเป็นส่วนบน บางช่วงจะเจาะรูที่ไม้โทกตรงจุดที่ห่างจากไม้คั่นกลางออกทั้งข้างซ้ายและข้างขวา ประมาณข้างละ 20 ซม. เพื่อใส่ไม้ลักษณะคล้ายไม้คั่นกลางออกทั้งข้างซ้ายและขวา ประมาณข้างละ 20 ซม. เพื่อใส่ไม้ลักษณะคล้ายไม้คั่นแต่เล็กกว่า ไม้นี้มีไว้สำหรับผูกทอระนีโยงจากจุดที่ทำเหมือนหูหิ้วถุงกระดาษมายังไม้ดังกล่าวทั้งสองข้างสลับกันไปมายิ่งจะทำให้มีความแน่นหนา และมั่นใจยิ่งขึ้น