ขึ้นเฮือน(บ้าน)ใหม่สมัยโบราณ

ก่อนจัดพิธีขึ้นบ้านใหม่ เจ้าบ้านจะไปหาพราหมณ์ หรือเรียกว่าพ่อพราหมณ์ หาวันที่ดีที่เหมาะตามความเชื่อสมัยโบราณ ในการกำหนดวันขึ้นบ้านใหม่

พิธีขึ้นบ้านใหม่แบบโบราณ มีดังนี้ ของไทอีสานให้จัดแบ่งคนเป็น ๒ กลุ่ม กลุ่มที่๑เป็นเจ้าของบ้าน คอยเตรียมใบกล้วยมา แล้วเอาหินวางทับไว้ตีนบันไดและคอยสอบถาม กลุ่มที่๒หาบสิ่งของมาจะขึ้นเรือนใหม่ มีหัวหน้าพายถุงย่าม(พ่อพรามหณ์) ในย่ามมีสิ่งและค้อน พร้อมด้วยคุด ขอ นอ งา ใบคูณ ใบยอ ที่ถือว่าเป็นเครื่องค้ำของคูณ พ่อพราหมณ์เดินนำหน้าคนที่เหลือจะช่วยกันถือเครื่องใช้ภายในบ้าน เช่น ที่นอน หมอน มุ้ง ฯลฯ พอมาถึงเรือน แล้วเดินเวียน ๓ รอบแล้วหยุดยืนตรงบันไดบ้าน ฝ่ายเจ้าของเรือนก็นั่งรอคอยทักทายอยู่ พวกที่เป็นเจ้าของเรือนจะทำอาการขึงขัง แล้วถามตอบกันไปมา

เจ้าของบ้าน
ถาม = พวกนี้หาบกระดอนคอนกะต่า ขนสิ่งของมาแต่ใส
ตอบ = ข้าน้อยมาแต่เมืองมั่นคำพองเป็นเมืองมั่งคั่งสมบูรณ์ได้ยินข่าวว่าลูกหลานปลูกเฮือนใหม่ใส่หญ้าเต็ม ว่าซิมาค้ำมาคูณให้อยู่ดีมีแฮง ความเจ็บบ่ให้ได้ความไข้บ่ให้มี บ่ให้มี บ่อให้อยากบ่ให้ขาดให้เขิน ทุกอันทุกแนวแล้วข้าน้อย
ถาม = ถ้าอย่างนั้นคันสิมาค้ำคูณให้อยู่ดีมีแฮง ให้อยู่เย็นเป็นสุข ความเจ็บบ่ให้ได้ความไข้บ่อให้มีก็ดีแล้ว เจ้าได้หยั่งมานำแน่บ่
ตอบ = ได้มาพร้อมทุกอันทุกแนวนั้นแล้ว
ถาม = กุบส่องฟ้า ผ้าส่องดาว ได้มาบ่
ตอบ = ได้มา
ถาม = ข้าทาสหญิงชายได้มาพร้อมบ่
ตอบ = ได้มาพร้อมทุกอย่างทั้งข้าทาสหญิงชาย ผ้าผ่านท่อนสะไบ ข้าวน้ำซ่ามปลา มีดไม้ แหลมหลาว แก้วแหวนเงินทองได้มาพร้อม
ถาม = ช้างม้าวัวความได้มาบ่
ตอบ = ได้มา
ถาม = ของอยู่ของกินได้มาบ่
ตอบ = ได้มา
ถาม = แหลูกทอง มองลูกกั่วได้มาบ่
ตอบ = ได้มา
ถาม = เหล้ายา ปลาปิ้งได้มาบ่
ตอบ = ได้มา
...แล้วผู้ถามก็พูดต่อไปว่า คันเจ้ามาค้ำมาคูณให้ลูกหลานอยู่ดีมีแฮงได้มาทุกอันทุกแนว ก็เชิญขึ้นมาเลยเด้อ
ต่อจากนั้นพวกที่มาก็จะเหยียบก้อนหินล้างเท้าขึ้นไป พวกหาบของก็จะนำหาบของตนเองไปวางไว้ห้องกลาง ผู้พายถุงก็จัดหาที่ห้อยถุง เอาสิ่วออกมาตอกลงที่เสาขวัญ แล้วห้อยถุงไว้ ถุงนี้ให้ห้อยไว้ถึง ๓ วัน คำตอกถุงว่าดังนี้

ตอกบาดหนึ่ง พ่อพราหมณ์ถามว่า แม่นบ่

ตอบ บ่แม่น

ตอกบาดสอง พ่อพราหมณ์ถามว่า แม่นบ่

ตอบ บ่แม่น

ตอกบาดสาม พ่อพราหมณ์ถามว่า แม่นบ่

ตอบ แม่น

พอตอกแล้วเอาถุงห้อยไว้ เมื่อเอาถุงห้อยแล้ว ต่อมาเป็นพิธีปูที่นอน จัดการปูที่นอนก่อนจะนอนไปอาบน้ำผัดแป้งแต่งตัวก่อน แล้วห่มผ้าถ่วงหัวยันตีน นอนกรน แล้วให้คนหนึ่งทำเสียงไก่ขัน ๓ ครั้ง กะว่าเป็นเวลารุ่งเช้า ผู้นอนก็ตื่นขึ้นมาแก้คำฝัน ผู้นอนพูดว่า ฝันคืนนี้ฝันหลดฝันหลาด ฝันว่าเพิ่นนี้จูงแขนเข้าพาขวัญเกาะก่าย ฝันว่าเจ้านี้จับไข่ป้านปันให้แก่เฮา เหมิดกระบวนแล้วคนมือเกลี้ยงอ่อยห่อย ฝันว่าน้องพี่จับจ่องนิ้วเอาอ้ายเข้าบ่อนนอน เมื่อแก้คำฝันแล้ว ฝ่ายเจ้าของเฮือนก็ให้พรว่า เออนอนหลับให้เจ้าได้เงินหมื่น นอนตื่นให้เจ้าได้เงินแสน แบนมือมาให้เจ้าได้แก้วมณีโชติโทษฮ้ายอย่ามาพาน มารฮ้ายอย่ามาข้อง ฝูงพี่น้องมิตรหมู่สหาย เป็นเสร็จพิธีขึ้นเฮือนใหม่ ต่อจากนั้นก็ทำการบายศรีสู่ขวัญกันและผูกแขนพ่อพราหมณ์ และรับประทานอาหารร่วม ตามธรรมเนียม