การเลี้ยงผีปู่ผีย่า ในที่นี้ไม่ได้หมายความว่าเราเอาวิญญาณของปู่ ของย่า มาเลี้ยงเหมือนกับการเลี้ยงกุมารทอง แต่หมายถึงการนับถือผีของคนในแต่ละสังคมที่สืบทอดกันมาตั้งแต่อดีต เหตุการณ์หลายอย่างที่เกิดขึ้นและมีผลกระทบต่อความเป็นอยู่ของผู้คน เช่น การเจ็บป่วยโดยไม่ทราบสาเหตุ รักษาแล้วก็ไม่หายหรือไม่ดีขึ้น หรือการที่เราโชคไม่ดี การดำรงชีวิตมีแต่ปัญหาอุปสรรค คนในครอบครัวไม่ถูกกันมีแต่เรื่องทะเลาะเบาะแว้ง เป็นต้น สิ่งที่เกิดขึ้นและหาสาเหตุไม่ได้ คนมักคิดว่าสิ่งที่เกิดขึ้นนี้เป็นสิ่งที่มีอำนาจอยู่เหนือมนุษย์และธรรมชาติ ซึ่งส่วนใหญ่จะคิดว่าเป็นการกระทำของภูตผี ปีศาจ แม้ในปัจจุบันที่บ้านเมืองเจริญแล้วคนในสังคมได้รับการศึกษา แต่ก็มีบางคนที่มีความเชื่อในเรื่องภูตผี ปีศาจ และคงสืบทอดกันมาอย่างต่อเนื่อง

ในสังคมหมู่บ้านบางแห่งอาจจะเชื่อเรื่องเกี่ยวกับภูตผี ปีศาจลดลงไปบ้างแล้ว แต่ในบางหมู่บ้านวิถีการดำรงชีวิตก็ยังคงมีส่วนที่เกี่ยวข้องกับภูตผี ปีศาจ โดยคนเฒ่า คนแก่ในครอบครัวจะเป็นผู้สืบทอดความเชื่อนั้นมายังลูกหลาน การเซ่นสังเวยผีหรือที่ในภาษาพื้นเมืองเรียกว่า “การเลี้ยงผี” จึงมีการปฏิบัติกันอยู่ เช่น การเลี้ยงผีปู่ผีย่า การเลี้ยงผีเรือน การเลี้ยงผีเจ้าที่ การเลี้ยงผีมด เป็นต้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเลี้ยงผีปู่ผีย่านั้นยังนิยมปฏิบัติสืบทอดกันตามหมู่บ้านต่าง ๆ มากกว่าการเลี้ยงผีประเภทอื่น

ผีปู่ย่าตามความเชื่อของชาวบ้าน เป็นผีหรือวิญญานของบรรพบุรุษที่ได้รับการยกย่อง นับถือจากชาวบ้านว่ามีความเก่งกล้าสามารถเป็นที่เกรงขามแก่ภูตผี ปีศาจ ทั่วไป ๆ ผีปู่ผีย่าจะช่วยรักษาบ้านเรือนและปกป้องลูกหลานที่นับถือให้อยู่อย่างปลอดภัย จากการคุกคามทำร้ายของภูตผีอื่น ๆ ตลอดจนคอยช่วยเหลือให้ผ่านพ้นจากปัญหาอุปสรรค ความทุกข์ใจที่เข้ามาในชีวิตได้โดยง่าย ในหมู่บ้านแต่ละแห่ง คนในแต่ละครอบครัวอาจมีการนับถือผีคนละตนตามท้องถิ่นที่ตนเองอาศัยอยู่ การนับถือผีส่วนใหญ่นับถือผีฝ่ายมารดา และอำเภองาวจะมีผีประจำเมืองอยู่คือ เจ้าพ่อประตูผา จะมีศาลเจ้าอยู่ระหว่างอำเภองาว และอำเภอแม่เมาะ ซึ่งจะรักษาปกป้องคุ้มครองบ้านเมือง ประชาชนอำเภองาวจะมีพิธีสักการะเจ้าพ่อประตูผาในช่วงเทศกาลวันสงกรานต์เป็นประจำทุกปี

แต่ถ้าผีนั้นเป็นผีไม่ดีขายลูกหลานซึ่งหมายถึง ไม่ปกป้องคุ้มครอง หรือทำให้เจ็บป่วยหรือ กินลูกหลาน ทำให้เกิดเรื่องเดือดร้อนต้องให้ลูกหลานเซ่นสังเวยเสมอ ลูกหลานผู้นับถือก็จะบอกกล่าวขอลาออกจากการสังกัดผีตนนั้นโดยจะต้องได้ “ซื้อออก”แล้วไปขอเป็นลูกหลานของผีตนใหม่ที่ให้ความปกป้องคุ้มครองได้ดีกว่า โดยการไปบอกกล่าวและขอ “ซื้อเข้า”การซื้อออกทำได้โดยตัวแทนของครอบครัวซึ่งอาจเป็นคนเฒ่าคนแก่ นำกรวยดอกไม้ ธูป และเงินจำนวนหนึ่ง อาจจะ ๑๒ บาท หรือ ๓๖ บาท แล้วแต่ผีจะกำหนด ไปบอกกล่าว เมื่อมีการลงผีหรือเข้าทรง โดยบอกขอออก หลังจากนั้นพิธีกรรมที่เกี่ยวกับผีตนนั้นก็ไม่ต้องร่วมพิธีเพราะถือว่าไม่ใช่ลูกหลานผีตนนั้นอีกต่อไป ส่วนการซื้อเข้าก็ทำในลักษณะเดียวกันแต่เป็นการบอกกล่าวขอเข้าเป็นเมื่อใดก็ร่วมจ่ายเงินซื้อสิ่งของเครื่องเซ่น และถ้ามีเวลาก็ไปร่วมพิธีกรรม

สิ่งที่สถิตของผีปู่ย่าจะอยู่ที่ “หอ”ซึ่งสร้างขึ้นด้วยลักษณะคล้ายบ้านชั้นเดียวยกพื้นสูงมีฝา ผนังรอบ ๓ ทิศ ไม่มีการแบ่งเป็นห้อง ลูกหลานสามารถขึ้นไปนั่งทำพิธีได้ โดยบนหอจะมีแท่นสำหรับวางขั้นตั้ง ซึ่งเป็นขันสำหรับบูชาผีปู่ย่า หอผีปู่ย่านี้จะอยู่ในหมู่บ้านไม่ไกลจากบ้านลูกหลานมากนัก ซึ่งถ้าเป็นเวลาปกติไม่มีการลงผีก็จะไม่มีใครไปยุ่งเกี่ยวกับหอผีนี้ เวลาในการทำพิธีเลี้ยงผีปู่ย่าแต่ละคนอาจกำหนดเวลาที่แตกต่างกันไป แต่ถ้าเป็นผีกลุ่มเดียวกัน เป็นผีพี่น้องหรือเป็นเพื่อนรักชอบพอกันจะมาทำพิธีร่วมกันซึ่งส่วนใหญ่จะทำพิธีเลี้ยงผีปู่ย่าปีละ ๑ ครั้ง ในช่วงสงกรานต์หรือ แต่บางคนจะมีพิธีการเลี้ยงหลายครั้งเช่น ก่อนเข้าพรรษา หลังออกพรรษา หรือ เมื่อมีการบนบานบอกกล่าว แล้วเป็นไปตามที่ขอก็จะมีการเลี้ยงเหมือนการเลี้ยงแก้บน การเลี้ยงในช่วงสงกรานต์จะมีพิธีการดำหัวผีปู่ย่าควบคู่กันไปด้วย เป็นการขออภัยในสิ่งที่ลูกหลานได้ล่วงเกิน และขอความคุ้มครองจากผีปู่ย่า พิธีนี้ จะเริ่มขึ้นโดยคนทรงหรือที่ชาวบ้านเรียกว่า “ม้าขี่” เปลี่ยนเครื่องแต่งกายสำหรับลงผี อาจใส่เสื้อผ้าชุดขาวทั้งหมดแล้วห่มสไบขาว ผีแต่ละตนจะมีอาวุธประจำกายซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นดาบ คนทรงจะยกขันตั้งเชิญผีปู่ย่ามาเข้าร่วมทรง ซึ่งเมื่อผีเข้าร่างทรงแล้วจะมีการรับเครื่องเซ่นสังเวย โดยใช้ดาบชี้ไปยังอาหารแต่ละอย่าง แล้วมีการฟ้อนรำของผีลูกหลานบอกกล่าวทำการดำหัวผีปู่ย่า โดยนำน้ำส้มป่อย มะกรูดเผาขอรับพรจากผีปู่ย่า หลังจากนั้นผีจะทักทายลูกหลานที่มาร่วมพิธี ลูกหลานคนใดมีเรื่องเดือดร้อนที่จะขอความช่วยเหลือก็บอกได้ในตอนนั้น คนที่จะมาขอเข้าร่วมผี ก็จะบอกกล่าวแก่ ผีปู่ย่าที่เข้าทรงให้รับเป็นลูกหลาน หลังจากการดำหัวในช่วงปีใหม่ อาจมีการเลี้ยงผีปู่ย่าในวันอื่น ๆ เช่น บางแห่งกำหนดเลี้ยงในวันขึ้น ๑๑ ค่ำ เดือน ๙ ของทุกปี หรือวันออก ๓ ค่ำ เดือน ๖ หรือแล้วแต่จะกำหนดตามความต้องการของผีที่มาเข้าทรง โดยการจัดเตรียมสิ่งของนำไปประกอบพิธีได้แก่ หัวหมู ไก่ต้ม ข้าวสุก ผลไม้ เหล้าขาว ธูป ๘ ดอก ดอกไม้ โดยมีขั้นตอนการทำพิธีเช่นเดียวกับการทำในช่วงปีใหม่ แต่ไม่มีการดำหัวบางครั้งการเลี้ยงผีอาจไม่จำเป็นต้องมีการเข้าทรง อาจเป็นการแก้บนของลูกหลานซึ่งทำได้โดยการจัดเตรียมสิ่งของเครื่องเซ่น ไปถวายยังหอผีปู่ย่า นำไม้ไผ่ยาวที่อยู่บนหอมาวัดวาและทำเครื่องหมายไว้แล้วจุดธูป บอกกล่าว นั่งรอสักครู่นำไม้ไผ่มาวัดวาอีกครั้ง ถ้าการวัดวาครั้งหลังนี้ได้ความยาวมากกว่าครั้งแรก เป็นการรับรู้ว่าผีปู่ย่าได้รับเครื่องเซ่น สังเวยแล้ว เป็นเสร็จพิธี

เราจะเห็นได้ว่า การเลี้ยงผีปู่ผีย่าอาจเป็นพิธีกรรมของการรวมหมู่ญาติก็ได้ เพราะญาติพี่น้องต่างก็จะมาร่วมกัน ทำให้รู้จักกัน ก่อให้เกิดความคุ้นเคย ความขัดแย้งของคนในหมู่บ้านก็จะลดน้อยลงเนื่องจากถ้าถือผีเดียวกันแต่มีเรื่องทะเลาะกันผีปู่ย่าจะไม่พอใจ อาจดลบันดาลให้ได้รับโชคร้าย นอกจากนี้ชาวบ้านยังเชื่อว่าจะได้รับความคุ้มครองป้องกัน และช่วยเหลือจากผีปู่ย่าทำให้มีที่พึ่งทางใจ ภูมิปัญญาคนโบราณที่ใช้ในการแก้ปัญหาคนในหมู่บ้านโดยออกมาในรูปของการเลี้ยงผีปู่ผีย่า หากไม่มีการอนุรักษ์รักษาไว้พิธีกรรม การเลี้ยงผีปู่ผีย่าคงจะหายไปตามกาลเวลา