วิหารศรีธรรมโศกราช หรือ วิหารสามจอมเป็นวิหารขนาดเล็ก อยู่บนผังสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้าง ๗.๒๙ เมตร ยาว ๙.๔๕ เมตร อยู่ใกล้กับวิหารพระแอด ในวงล้อมของวิหารพระด้าน (วิหารคด) เป็นวิหารก่ออิฐถือปูน ทรงเครื่องลำยองไม้แกะสลัก หลังคาทรงจั่วสองตับ หน้าวิหารมีประตูทรงบันแถลงปูนปั้นสีขาวสองประตู ด้านข้างวิหารมีหน้าต่างทรงบันแถลงปูนปั้น ด้านละสองบาน (รวมสี่บาน) ส่วนท้ายวิหารทำเป็นมุขไปเชื่อมกับเจดีย์ทรงระฆังขนาดย่อม ซึ่งจำลองรูปแบบมาจากองค์พระบรมธาตุเจดีย์ ตั้งอยู่บนฐานยกสูง มีบันไดเดินขึ้นลงอยู่ทางด้านทิศใต้ ชั้นบนมีลานสำหรับเดินเวียนได้ มุมลานทั้งสี่มีครุฑประดับอยู่ด้วยเหตุที่ได้ประดิษฐานพระพุทธรูปพระเจ้าศรีธรรมาโศกราช จึงเรียกอีกชื่อว่า“วิหารศรีธรรมาโศกราช”

ประวัติการสร้าง

วิหารสามจอมสร้างเมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๙ โดย “นายสามจอม”ซึ่งเป็นหัวหน้าพนักงานฝ่ายอาลักษณ์ผู้ถือบัญชีกัลปนาที่ดิน กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ (เป็นหัวหน้าของจอมที่ จอมนาและจอมคลัง) ซึ่งพระมหากษัตริย์ทรงกัลปนาให้แก่วัดต่าง ๆ จึงเรียกชื่อวิหารนี้ว่า“วิหารสามจอม”ประกอบกับมาในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น มีการสร้างพระพุทธรูปทรงเครื่องไว้ ซึ่งสมมติเป็นพระเจ้าศรีธรรมาโศกราช ผู้เป็นกำลังหลักในการสร้างพระมหาธาตุเจดีย์ที่หาดทรายแก้ว

พื้นที่ของวิหารสามจอมประกอบด้วยสองส่วน คือส่วนหน้าและส่วนหลัง พื้นที่ส่วนหน้าประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นปางมารวิชัย ทรงเครื่องต้นบริบูรณ์อย่างกษัตริย์โบราณ สวมชฎายอดสูง เป็นฝีมือช่างสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ จารึกชื่อพระพุทธรูปว่า“พระเจ้าศรีธรรมาโศกราช” พื้นที่ส่วนหลัง ทำเป็นซุ้มเรือนแก้วประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยและเป็นที่เก็บอัฐิของเจ้านายเชื้อพระวงศ์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช และอัฐิเจ้านายในสกุล ณ นคร เช่น กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพย์ พระองค์เจ้าเฉลิมวงศ์ พระองค์เจ้าปัทมราช เจ้าจอมมารดาน้อยใหญ่ เจ้าจอมมารดานุ้ยเล็กและเจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต (แย้ม) เป็นต้น

ความสำคัญและคุณค่า

ซุ้มประติมากรรมประดับวิหารสามจอมมีสามซุ้ม ซุ้มด้านในเป็นซุ้มเรือนแก้วซึ่งมีภาพปูนปั้นพระพุทธประวัติ ตอนพระสิทธัตถะทรงตัดเมาฬีเพื่อออกบรรพชา อันเป็นสัญลักษณ์ของการก้าวออกจากเพศฆราวาส ในซุ้มนี้มีรูปปั้นพระพรหมอยู่ข้างขวา มีรูปปั้นม้ากัณฐกะอยู่ข้างซ้าย ส่วนซุ้มนอกซึ่งอยู่ด้านหน้าวิหาร (ระหว่างประตูซุ้มบันแถลงทั้งสอง) เป็นซุ้มรูปปั้นพระแม่ธรณีบีบมวยผม ซึ่งเกี่ยวข้องกับพุทธประวัติตอนพระสิทธัตถะประทับนั่งใต้ร่มพระศรีมหาโพธิที่พุทธคยา มีท้าววัสวดีมารพาไพร่พลมาขัดขวางการตรัสรู้ พระแม่ธรณีจึงมาบีบมวยผมจนน้ำท่วม เป็นเหตุให้ไพร่พลของพญามารส่วนหนึ่งล้มตายและส่วนหนึ่งหนีหายไป