๑.ประวัติความเป็นมา

พัดยศคือพัดเกียรติยศอันเป็นเครื่องราชสักการะอย่างหนึ่งที่พระมหากษัตริย์โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเพื่อพระราชทานแก่พระภิกษุผู้มีฐานันดรในคณะสงฆ์ เป็นการประกาศเกียรติคุณเพิ่มขวัญและกำลังใจแก่พระสงฆ์ผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ ตามอย่างโบราณราชประเพณี

พัดยศเป็นเครื่องประกอบสมณศักดิ์ที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงมีพระบรมราชานุญาตให้สร้างขึ้นเพื่อถวายแก่พระสังฆาธิการในโอกาสรับพระราชทานสมณศักดิ์ โดยจะนำมาใช้เฉพาะงานรัฐพิธี
และการพระราชพิธีเท่านั้น วิวัฒนาการของพัดยศก่อนจะมีรูปแบบดังที่พบเห็นอยู่นี้ มีความเป็นมาที่ยาวนานและได้มีการพัฒนารูปแบบมาหลายครั้ง หากสังเกตให้ดีจะพบว่าตาลปัตรหรือพัดยศมีอยู่หลายชนิด แต่ละชนิดก็มีรูปทรง ลวดลาย ตลอดจนสีสันงดงามแตกต่างกันออกไปตามระดับของชั้นยศที่ได้รับพระราชทาน

พัดยศพัฒนามาจากรูปแบบเดิมคือตาลปัตร คำว่าตาลปัตรมาจากภาษาบาลีว่า ตาลปตฺต ซึ่งแปลว่า ใบตาล ความหมายคือพัดของพระสงฆ์ในยุคแรกนั้นทำด้วยใบตาล บัจจุบัน พัดใบตาล ในพฤตินัยยังถือว่าเป็นพัดยศลำดับสุดท้าย ที่สามารถใช้แทนพัดยศได้ ในกรณีพระภิกษุรูปนั้นยังมิได้รับหรือมิได้มีสมณศักดิ์

รูปลักษณะและการเรียกชื่อพัดยศของไทยที่ใช้กันอยู่ในปัจจุบันมีอยู่ด้วยกัน 4 แบบ ได้แก่

พัดหน้านางเชื่อกันว่าได้แบบอย่างมาจากลังกา เป็นรูปแบบที่เก่าแก่ที่สุด ใบพัดเป็นรูปไข่ หรือคล้ายเค้าหน้าของสตรี มีด้ามตรงกลาง ยาวประมาณ 70 เซนติเมตร พัดหน้านางส่วนมากมักจะเป็นพัดรอง พัดเปรียญธรรมทุกชั้น พัดยศประทวนสมณศักดิ์ และพัดยศฐานานุกรมบางตำแหน่ง

พัดพุดตานใบพัดมีลักษณะวงกลม แต่ริมขอบหยักเป็นแฉกรวม 16 แฉกคล้ายกลีบดอกบัวบาน หรือดอกพุดตานบาน เป็นพัดที่ทำด้วยโครงเหล็กหุ้มแพร หรือผ้าสักหลาดกำมะหยี่ สีเดียวกันบ้าง สลับสีบ้าง ตามชั้นของสมณศักดิ์ ส่วนมากเป็นพัดของพระครูสัญญาบัตร หรือพัดของพระครูฐานานุกรมบางตำแหน่ง

พัดเปลวเพลิงมีลักษณะเป็นพัดยอดแหลม ใบเป็นแฉกคล้ายเปลวเพลิง ด้ามงายอดงา (แต่ปัจจุบันพัดยศทุกชั้น ได้มีพระบรมราชานุญาตให้ทำด้วยพลาสติกผสมเรซินทั้งหมดแล้ว เนื่องจากประเทศต่าง ๆ ได้ร่วมกันลงนามในสัตยาบรรณที่จะป้องกันรักษาสัตว์ป่าและพันธุ์พืชที่ใกล้จะสูญพันธุ์) สำหรับพัดเปลวเพลิงใช้เฉพาะพระครูสัญญาบัตร ที่ดำรงตำแหน่งเจ้าคณะจังหวัด รองเจ้าคณะจังหวัด และเจ้าอาวาสพระอารามหลวงชั้นเอกเท่านั้น

พัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์คำว่าข้าวบิณฑ์ แปลตามตัวว่า ก้อนข้าว คือ ข้าวสุกที่เขาปั้นเป็นก้อนใส่ลงในกรวย สอดไว้กับพุ่มดอกไม้ หรือกระทงขั้นบายศรี ใช้เซ่นไหว้บูชาในพิธีกรรมบางอย่าง อีกอย่างหนึ่งคำว่าข้าวบิณฑ์เป็นชื่อของลายไทยชนิดหนึ่งมีลักษณะเป็นพุ่มช่วงล่าง เรียวแหลมขึ้นไปช่วงบน ส่วนพัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์นั้น ใบพัดมีลักษณะส่วนล่างเป็นพุ่มและเรียวแหลมขึ้นไปถึงส่วนยอดเหมือนลายข้าวบิณฑ์ของไทย หรือคล้ายดอกบัวตูมขอบนอกคล้ายกลีบบัวที่ประกบแนบอยู่กับดอก มีกลีบอย่างน้อย 5-9 กลีบ มีการปักลายไทยชนิดต่างๆ ด้วยดิ้นเงิน ดิ้นทอง ทองแล่ง และอุปกรณ์การปักอื่น ๆ อย่างประณีตสวยงามตามความสูงต่ำของชั้นสมณศักดิ์ที่ได้รับพระราชทาน พัดแฉกเป็นของสำหรับพระราชาคณะตั้งแต่ชั้นสามัญขึ้นไป จนถึงชั้นสมเด็จพระราชาคณะ

พัดยศเปรียญอันเป็นเครื่องหมายสำหรับพระภิกษุผู้สอบได้บาลีเปรียญ 3 ประโยคขึ้นไป และมีคำเป็นเครื่องสมณศักดิ์ว่า "พระมหา" เวลาทรงตั้งเรียกว่า "ทรงตั้งเปรียญ" ไม่ใช้คำว่า "พระราชทานสมณศักดิ์พัดยศ" สำหรับผู้สอบได้ประโยค ป.ธ.3. พระราชทานให้สมเด็จพระสังฆราชทรงตั้ง โดยประทานประกาศนียบัตร พัดยศ ชื่อว่า ทรงตั้งแล้ว ส่วนผู้สอบได้ประโยค ป.ธ.6 ถึงประโยค ป.ธ.9 จะเสด็จพระราชทานประกาศนียบัตรพัดยศ และไตรจีวรด้วยพระองค์เอง ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ลักษณะพัดยศเปรียญเป็นพัดหน้านาง ประโยค ป.ธ.3 - ป.ธ.5 มีพื้นสักหลาดสีแดงปักดิ้นเลื่อมมีเลขประโยคอยู่ตรงกลางพัด ประโยค ป.ธ.6 - ป.ธ.8 มีพื้นสักหลาดสีเหลืองด้ามสีดำ ปักดิ้นเลื่อมมีเลขประโยคอยู่ตรงกลาง ประโยค ป.ธ.9 พื้นสักหลาดสีเหลืองด้ามสีขาว ปักดิ้นเลื่อมตรงกลางว่าง ไม่มีเลขประโยคกำกับ

ลำดับพัดยศสมณศักดิ์ ฐานานุกรมและเปรียญ ในพระราชพิธีและรัฐพิธี พ.ศ. ๒๕๕๙ สมเด็จพระราชาคณะ

๑. สมเด็จพระสังฆราชเจ้า

๒. สมเด็จพระสังฆราช

๓. สมเด็จพระราชาคณะ ชั้นสุพรรณบัฏ (ตามอาวุโสโดยสมณศักดิ์) พระราชาคณะ

๔. พระราชาคณะ เจ้าคณะรอง ชั้นหิรัญบัฏ

๕. พระราชาคณะ เจ้าคณะรอง ชั้นสัญญาบัตร

๖. พระราชาคณะ ชั้นธรรม

๗. พระราชาคณะ ชั้นเทพ

๘. พระราชาคณะ ชั้นราช

๙. พระราชาคณะ ชั้นสามัญ – พระราชาคณะ ปลัดขวา – ปลัดซ้าย – กลาง – พระราชาคณะ รองเจ้าคณะภาค – พระราชาคณะ เจ้าคณะจังหวัด – พระราชาคณะ รองเจ้าคณะจังหวัด – พระราชาคณะ ชั้นสามัญเปรียญ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ – พระราชาคณะ ชั้นสามัญเปรียญ ป.ธ.๙ – ๘ – ๗ – ๖ – ๕ - ๔ - ๓

– พระราชาคณะ ชั้นสามัญเทียบเปรียญ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ – พระราชาคณะ ชั้นสามัญเทียบเปรียญ– พระราชาคณะ ชั้นสามัญยก ฝ่ายวิปัสสนาธุระ

– พระราชาคณะ ชั้นสามัญยก หมายเหตุ

๙.๑. เฉพาะพิธีรับผ้ากฐินพระราชทาน เจ้าอาวาสนั่งหน้าพระภิกษุอื่น ซึ่งแม้จะมีสมณศักดิ์สูงกว่า

๙.๒. ตั้งแต่พระราชาคณะชั้นราชขึ้นไป นิยมนั่งตามลำดับอาวุโสโดยสมณศักดิ์ พระครูสัญญาบัตรฐานานุกรม เปรียญธรรม

๑๐. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะจังหวัด (จจ.)

๑๑. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าคณะจังหวัด (รจจ.)

๑๒. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก (จล.ชอ.)

๑๓. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะอำเภอ ชั้นพิเศษ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ หรือเทียบเท่า (จอ.ชพ.วิ. หรือ ทจอ.ชพ.วิ.)

๑๔. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะอำเภอ ชั้นพิเศษ (จอ.ชพ.)

๑๕. พระครูปลัดของสมเด็จพระราชาคณะ

๑๖. พระเปรียญธรรม ๙ ประโยค

๑๗. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นโท (จล.ชท.)

๑๘. พระครูสัญญาบัตรเจ้าคณะอำเภอ ชั้นเอก ฝ่ายวิปัสสนาธุระ หรือเทียบเท่า (จอ.ชอ.วิ. หรือ ทจอ.ชอ.วิ.)

๑๙. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะอำเภอ ชั้นเอก (จอ.ชอ.)

๒๐. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นตรี (จล.ชต.)

๒๑. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะอำเภอ ชั้นโท (จอ.ชท.)

๒๒. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก (รจล.ชอ.)

๒๓. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นโท (รจล.ชท.)

๒๔. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นตรี (รจล.ชต.)

๒๕. พระครูสัญญาบัตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นพิเศษ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ หรือเทียบเท่า

(ผจล.ชพ.วิ. หรือ ทผจล.ชพ.วิ.)

๒๖. พระครูสัญญาบัตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นพิเศษ

๒๗. พระครูสัญญาบัตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก ฝ่ายวิปัสสนาธุระ หรือเทียบเท่า

(ผจล.ชอ.วิ. หรือ ทผจล.ชอ.วิ.)

๒๘. พระครูสัญญาบัตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก หรือเทียบเท่า (ผจล.ชอ. หรือ ทผจล.ชอ.)

๒๙. พระครูปลัดของพระราชาคณะ เจ้าคณะรอง ชั้นหิรัญบัฏ

๓๐. พระครูปลัดของพระราชาคณะ เจ้าคณะรอง ชั้นสัญญาบัตร

๓๑. พระครูฐานานุกรมชั้นเอกของสมเด็จพระสังฆราช

๓๒. พระเปรียญธรรม ๘ ประโยค

๓๓. พระครูสัญญาบัตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นโท หรือเทียบเท่า (ผจล.ชท. หรือ ทผจล.ชท.)

๓๔. พระเปรียญธรรม ๗ ประโยค

๓๕. พระครูปลัดของพระราชาคณะ ชั้นธรรม

๓๖. พระครูฐานานุกรมชั้นโทของสมเด็จพระสังฆราช (พระครูปริตร)

๓๗. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าคณะอำเภอ ชั้นเอก (รจอ.ชอ.)

๓๘. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าคณะอำเภอ ชั้นโท (รจอ.ชท.)

๓๙. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะตำบล ชั้นเอก ฝ่ายวิปัสสนาธุระ (จต.ชอ.วิ.)

๔๐. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะตำบล ชั้นเอก (จต.ชอ.)

๔๑. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะตำบล ชั้นโท ฝ่ายวิปัสสนาธุระ (จต.ชท.วิ.)

๔๒. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะตำบล ชั้นโท (จต.ชท.)

๔๓. พระครูสัญญาบัตร เจ้าคณะตำบล ชั้นตรี (จต.ชต.)

๔๔. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสวัดราษฎร์ ชั้นเอก ฝ่ายวิปัสสนาธุระ (จร.ชอ.วิ.)

๖๐. พระเปรียญธรรม ๓ ประโยค

๖๑. พระครูรองคู่สวด

๖๒. พระครูสังฆรักษ์

๖๓. พระครูสมุห์

๖๔. พระครูใบฎีกา

๖๕. พระสมุห์

๖๖. พระใบฎีกา

๖๗. พระพิธีธรรม

๔๕. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสวัดราษฎร์ ชั้นเอก (จร.ชอ.)

๔๖. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสวัดราษฎร์ ชั้นโท ฝ่ายวิปัสสนาธุระ (จร.ชท.วิ.)

๔๗. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสวัดราษฎร์ ชั้นโท (จร.ชท.)

๔๘. พระครูสัญญาบัตร เจ้าอาวาสวัดราษฎร์ ชั้นตรี (จร.ชต.)

๔๙. พระครูสัญญาบัตร รองเจ้าอาวาสวัดราษฎร์ (รจร.)

๕๐. พระครูสัญญาบัตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดราษฎร์ (ผจร.)

๕๑. พระเปรียญธรรม ๖ ประโยค

๕๒. พระเปรียญธรรม ๕ ประโยค

๕๓. พระครูปลัดของพระราชาคณะ ชั้นเทพ

๕๔. พระครูปลัดของพระราชาคณะ ชั้นราช

๕๕. พระครูวินัยธร

๕๖. พระครูธรรมธร

๕๗. พระครูคู่สวด

๕๘. พระเปรียญธรรม ๔ ประโยค

๕๙. พระปลัดของพระราชาคณะ ชั้นสามัญ