ประวัติสมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ อาสภมหาเถระ)

สมเด็จพระพุฒาจารย์ มีนามเดิมว่า อาจ ดวงมาลา เกิดที่บ้านโต้น อำเภอพระยืน จังหวัดขอนแก่น เมื่อ พ.ศ.2446เป็นบุตรนายพิมพ์ และ นางแจ้ ดวงมาลา เป็นบุตรคนที่ 2ในจำนวนบุตร 4คน และบุตรี 2คน

ได้รับการศึกษาเบื้องต้นในสำนักพระอาจารย์หนู และพระอาจารย์ใส ที่วัดศรีจันทร์ ซึ่งเป็นวัดประจำหมู่บ้านโต้น พ.ศ.2459อายุ 14ปี ได้บรรพชาเป็นสามเณร ที่วัดศรีจันทร์ พระอาจารย์หนูเจ้าอาวาสวัดศรีจันทร์เป็นพระอุปัชฌาย์ จากนั้นได้ศึกษาเล่าเรียนหนังสือธรรม แบบอักษรภาคอีสานซึ่งจารึกอยู่ในใบลาน จนมีความรู้ความสามารถพอที่จะสอนคนอื่นได้ อายุ 16ปี ได้สมัครเข้ารับการอบรมวิชาครูพิเศษ 6เดือน ที่โรงเรียนขอนแก่นวิทยาคาร (ขอนแก่นวิทยายน) ซึ่งเป็นโรงเรียนประจำจังหวัดขอนแก่น จนสามารถสอบไล่ได้วิชาครูเทียบเท่าชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 และได้บรรจุเป็นครูที่โรงเรียนประชาบาลวัดกลาง ตำบลเมืองเก่า อำเภอเมืองขอนแก่น

ต่อมา พ.ศ. 2463ขณะมีอายุ 18ปี ได้ลาออกจากครูประชาบาล แล้วมุ่งสู่กรุงเทพฯ เพื่อศึกษาด้านพระพุทธศาสนาและวิชาการด้านอื่นๆ โดยการเดินทางด้วยเท้าจากขอนแก่นเป็นเวลาถึง 9วันจึงถึงจังหวัดนครราชสีมา ซึ่งเป็นต้นทางรถไฟเข้ากรุงเทพฯในสมัยนั้น ร่วมกับคณะอีก 4รูป เมื่อเดินทางถึงกรุงเทพฯแล้ว ปีแรกได้เข้าพำนักอยู่วัดชนะสงคราม และได้เข้าไปรับการศึกษาพระปริยัติธรรม ณ สำนักเรียนวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎ์ ปีที่ 2จึงย้านเข้ามาอยู่ในวัดมหาธาตุฯ

พ.ศ. 2466 ได้อุปสมบท ณ พัทธสีมาวัดมหาธาตุฯ โดยท่านเจ้าคุณพระธรรมไตรโลกาจารย์ เขมจารีมหาเถร เป็นพระอุปัชฌาย์ ท่านเจ้าคุณพระญาณสมโพธิเป็นพระกรรมวาจาจารย์ และท่านเจ้าคุณศรีสมโพธิ์เป็นพระอนุสาวนาจารย์

การศึกษา.

ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นสามัญที่พระศรีสุธรรมมุนี และเลื่อนเป็นพระราชาคณะชั้นราช ชั้นเทพ ชั้นธรรม ชั้นหิรัญบัฏ ที่พระพิมลธรรม ได้รับสมณศักดิ์ ตำแหน่งอัครมหาบัณฑิต จากรัฐบาลพม่า และเป็นสมเด็จพระราชาคณะที่สมเด็จ พระพุฒาจารย์

ความสำคัญ

งานการปกครองคณะสงฆ์

พ.ศ. 2475 เป็นเจ้าอาวาสวัดสุวรรณดาราราม จังหวัดพระนครศรีอยุธนา
พ.ศ. 2478 เป็นสมาชิกสังฆสภา
พ.ศ. 2486 เป็นเจ้าคณะตรวจการภาค 4
พ.ศ. 2488 เป็นสังฆมนตรีช่วยว่าการองค์การศึกษา
พ.ศ. 2491 เป็นเจ้าอาวาสวัดมหาธาตุฯ และสังฆมนตรีว่าการองค์การปกครอง
พ.ศ. 2528 เป็นสังฆปาโมกข์ ฝ่ายพระอภิธรรมปิฎก สังคายนาพระธรรมวินัย ตรวจชำระพระไตรปิฎกฉบับหลวง เฉลิมพระชนมพรรษา 5 รอบนักษัตร พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ 9

งานด้านการเผยแผ่พระพุทธศาสนา
เป็นพระเถระผู้ใฝ่ในความเจริญงอกงามของพระพุทธศาสนาทั้งฝ่ายปริยัติและปฏิบัติ ผลงานของพระเดชพระคุณได้ขจรกระจายไปทั่วโลก และได้สร้างความสัมพันธ์กับประเทศต่างๆ เช่นประเทศพม่า อินเดีย ศรีลังกา อังกฤษ และอเมริกา เป็นต้น อันเป็นเหตุให้พระพุทธศาสนาได้เผยแผ่ไปทั่วทุกมุมโลก

สมเด็จพระพุฒาจารย์ถึงแก่มรณภาพเมื่อวันที่ 8ธันวาคม พ.ศ. 2532 เวลา 11.15 นาฬิกา ณ โรงพยาบาลสยาม กรุงเทพมหานคร รวมอายุได้ 86ปี กับ 1เดือน