นายเนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ เกิดเมื่อวันที่ ๒๖ มีนาคม ๒๔๘๓ เวลาประมาณ ๒ ทุ่ม ที่บ้านอำเภอพนมทวน จังหวัดกาญจนบุรี พ่อชื่อนายสมบัติ(ฮก)พงษ์ไพบูลย์) แม่ชื่อนางสมใจ พงษ์ไพบูลย์ (สกุลเดิม คงยั่งยืน)โดยพ่อแม่มีอาชีพค้าขาย และพ่อเป็นหลงจู๊ โรงยาฝิ่น มีพี่น้องร่วมบิดามารดา รวม ๗ คน คือ ชัชวาล(ญ.เสียชีวิตตั้งแต่ยังเด็ก)นพรัตน์(ช.เสียชีวิตตั้งแต่ยังเด็ก)บุปผา สุมามาลย์ สุดารีย์ พจมาน และโอภาส(ช.เสียชีวิต)นายเนาวรัตน์ได้รับการศึกษาให้อ่านออกเขียนได้ตั้งแต่ก่อนวัยเรียนโดยมีพ่อเป็นผู้สอน เนื่องจากพ่อเป็นผู้ที่ฝักใฝ่เป็นพิเศษในการศึกษา และเขียนบทกลอนต่างๆ รวมทั้งมีความสามารถในการเป่าขลุ่ย นายเนาวรัตน์จึงเติบโตในสิ่งแวดล้อม และบรรยากาศของเสียงเพลง เสียงดนตรี และบทร้อยกรองที่พ่อเป็นผู้ปลูกฝังมาตั้งแต่ยังอยู่ในวัยเด็ก อ่านบทกวี และวรรณคดีแบบแผนอย่างจริงจัง เริ่มเขียนโคลง กลอนตั้งแต่วัยเด็ก อ่านบทกวีที่พ่อเขียนไว้บนฝาผนังรอบบ้าน ทำให้เกิดความฝังใจ และประทับใจในความไพเราะของบทกวีมาโดยตลอด และมีอิทธิพลในงานกวีนิพนธ์ของเขาเป็นอย่างมากทั้งในแง่สีสัน อารมณ์ ท่วงทำนอง และวิธีการแสดงออก นอกจากนั้นยังเล่นดนตรีไทยได้หลายชนิด และชำนาญเป็นพิเศษในการเป่าขลุ่ยได้ไพเราะ
ประวัติการศึกษา
นายเนาวรัตน์ เข้าเรียนระดับประถมศึกษาที่โรงเรียนวัดบ้านทวน และระดับมัธยมศึกษาที่โรงเรียนวิสุทธรังษี จังหวัดกาญจนบุรี จากนั้นได้เข้าเรียนในชั้นอุดมศึกษาที่โรงเรียนวัดพิชัยญาติ และโรงเรียนทวีธาภิเษก กรุงเทพฯ และระดับอุดมศึกษาที่คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ จนกระทั่งสำเร็จได้รับปริญญานิติศาสตร์บัณฑิต เมื่อพ.ศ.๒๕๐๘ และต่อมาได้รับปริญญาศิลปศาสตร์บัณฑิตกิตติมศักดิ์ แขนงวัฒนธรรมศึกษา จากสหวิทยาลัยทวาราวดี(วิทยาลัยครูกาญจนบุรีเดิมและปัจจุบัน มหาวิทยาลัยราชภัฏกาญจนบุรี)เมื่อ พ.ศ.๒๕๓๒ และได้รับปริญญาศิลปะศาสตร์บัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาภาษา และวรรณคดี จากคณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ เมื่อ พ.ศ.๒๕๓๕ และได้รับศิลปศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์(ภาษา และวรรณคดี)จากคณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และยังได้รับปริญญาดุษฎีบัณฑิตในสาขาที่เกี่ยวข้องกับภาษาศาสตร์และวรรณคดีอีกหลายที่ อาทิ ศิลปศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ (ภาษาไทย) มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ศิลปศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ มหาวิทยาลัยวลัยลักษณ์ เป็นต้น
ประวัติการทำงาน และครอบครัว
พ.ศ.๒๕๐๗-๒๕๐๘ รับราชการกระทรวงพัฒนาการแห่งชาติ
พ.ศ.๒๕๑๑-๒๕๑๒ ประจำกองบรรณาธิการวิทยาสาร
พ.ศ.๒๕๑๓ แสดงภาพยนตร์โทรทัศน์เรื่อง”พระอภัยมณี”ของสุนทรภู่
พ.ศ.๒๕๑๔ –๒๕๑๕ เป็นอาจารย์ประจำสอนวิชาการประพันธ์อย่างสร้างสรรค์ ที่ภาควิชาภาษาไทยของคณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ จังหวัดปัตตานี
พ.ศ.๒๕๑๖ เป็นพนักงานของธนาคารกรุงเทพ จำกัด หัวหน้าศูนย์สังคีตศิลป์ ฝ่ายประชาสัมพันธ์ ธนาคารกรุงเทพ จำกัด

อดีตอุปนายกสมาคมนักเขียนแห่งประเทศไทย

อดีตนายกสมาคมนักเขียนแห่งประเทศไทย

อดีตนายกสมาคมนักกลอนแห่งประเทศไทย

อดีตที่ปรึกษารัฐมนตรีว่าการทบวงมหาวิทยาลัย

อดีตประธานเครือข่ายศิลปินเพื่อการปฏิรูปในสมัชชาปฏิรูปประเทศ สมาชิกสภาปฏิรูป (สปช.)

สมาชิกวุฒิสภา (สว.)

อดีตกรรมการผู้ทรงคุณวุฒิกระทรวงวัฒนธรรม

ปัจจุบันเป็นที่ปรึกษาด้านวัฒนธรรม สังกัดศูนย์สังคีตศิลป์ ฝ่ายประชาสัมพันธ์ ธนาคารกรุงเทพ จำกัด

เกียรติคุณ

-ศิลปินแห่งชาติสาขาวรรณศิลป์

-รางวัลวรรณกรรมสร้างสรรค์ยอดเยี่ยมแห่งอาเซียน (ซีไรท์)

-รางวัลศรีบูรพา

-รางวัลพระเกี้ยวทองคำ

-รางวัลสุนทรภู่อาเซียน

- รางวัลแม่โขงริเวอร์(รางวัลของกลุ่มประเทศลุ่มแม่น้ำโขง)

ชีวิตครอบครัว

สมรมกับนางประคองกูร พงษ์ไพบูลย์ (สกุลเดิม อิศรางกูร ณ อยุธยา) มีบุตร-ธิดา 2 คน
ด้านครอบครัว สมรสกับนางประคองกูล อิศรางกูร ณ อยุธยา เมื่อ พ.ศ.๒๕๑๔ มีบุตร ๒ คน บุตรสาวคนโตชื่อ ประคำกรอง(เกี๊ยว)จบการศึกษาด้านวรรณคดี และการละคร จากฝรั่งเศส บุตรชายคนเล็กชื่อ แก้วเก้า(เกล้า)จบการศึกษาด้านการถ่ายภาพเชิงธุรกิจ จากสหรัฐอเมริกา